Heb je ooit een project op school of het werk doen falen; vriend of familie teleurgesteld, of heftiger.. ben je beschuldigd van moord of doodslag? In dit artikel verkennen we het fenomeen ‘verantwoordelijkheid’. Eerst door te kijken naar wat de oorzaken kunnen zijn voor iemand om op een bepaalde manier te reageren, en vervolgens op meer filosofische aard. Is schuld toekennen wel rechtvaardig?
Ieder mens heeft overtuigingen; bepaalde verwachtingen van het leven en van zichzelf. Al deze verwachtingen worden op verschillende manieren ervaren en de gevoelens die hier bij spelen lopen enorm uiteen. In een welvarende samenleving groeien we op met bepaalde normen en waarden om onze verwachtingen bij te stellen en ons correct te laten reageren op situaties. Deze waarden geven ons een gevoel van structuur, goed en fout. Wanneer iemand een moord pleegt is het vrij redelijk om te denken dat de moordenaar in kwestie liever een andere weg had gekozen. De meeste mensen vinden een actie als moord op het eerste gezicht onbegrijpelijk. Meestal wordt daarom ook naar een motief van de dader gezocht. Deels om er achter te komen of nieuw gevaar voorkomen kan worden, deels om een passende straf te bepalen, en ook deels om gedupeerden sluiting te geven.
Als de dader een motief / scenario heeft dat geloofwaardig overkomt en waar met een bepaalde mate begrip voor kan worden getoond (bijvoorbeeld het veel voorkomende ‘crime passionel’), zal een rechter inzien dat strafvermindering gerechtvaardigd is. Hierbij ligt het vooral aan hoe levendig en herkenbaar de situatie voor derden is. Hoe meer men gemiddeld in eenzelfde situatie op dezelfde manier zou reageren, hoe minder hoog de straf uitvalt. De dader moet er voor zorgen dat de rechter zich herkent in hem.
Externe factoren belangrijk
De factoren die meespelen lopen uiteen; slechte jeugd, milieu, genen, huidige omstandigheden. Hoewel men twist over het belang van keuzes die in het verleden zijn gemaakt, stamt het meeste uiteindelijk voort uit externe factoren. Het is een domino effect. De dader heeft geen invloed op de omgeving in zijn jeugd, zijn genen en aanleg voor instabiele psyche. En het lijkt mij meer dan redelijk dat deze onderdelen een groot deel uitmaken van iemands keuzes in zijn leven.
Over het algemeen kunnen we dus aannemen dat een groot deel van ons leven door externe zaken wordt bepaald. Het motief van de dader wordt dus voornamelijk ondersteund door omstandigheden waar hij geen invloed op heeft. Maar wat dan met dat laatste restje cruciale informatie; de innerlijke motivatie, de vrije wil?
Motief is de ‘Vrije Wil’..?
Als je zover gaat dat genen bepalen hoe je reageert op een situatie; waarom bepalen zij dan niet alles in het geheel? Je wil ontstaat vanuit jezelf; en onszelf definiëren we vaak als onze hersenen. Sommige mensen voegen hier graag een ziel aan toe, of een connectie met een andere dimensie. Mocht je daar in geloven, worden in je ziel dan je keuzes gemaakt? Wordt daar dan beredeneerd wat goed is en wat slecht? Wat doen onze hersenen er dan nog? Als onze ziel zulke complexe zaken zou kunnen regelen zouden hersenen enkel het aansturen van ons lichaam beheersen, maar denkactiviteit wordt ook gemeten wat je zou moeten laten twijfelen of de ziel, mocht deze al bestaan, iets met complexe aardse keuzes te maken heeft; hier trek ik dan ook een grens in dit artikel.
Goed, onze identiteit en keuzes worden dus bepaald door onze hersenen. Iedere ‘vrije wil’ die zou kunnen bestaan, zou zich hierin moeten bevinden. Zowel mensen als vele andere dieren hebben hersenen, waarbij bijvoorbeeld apen en olifanten vrij complexe structuren kennen. Hebben zij een vrije wil, of zijn het gewoon ingewikkelde ontwikkelde instincten en processen? Als we de evolutie theorie mogen geloven zijn wij allen ontstaan uit primitieve organismen. Door de jaren heen overwonnen organismen die per abuis geavanceerdere overlevings- en voortplantingssystemen kregen. Hierdoor reageerden ze beter op (onverwachte) situaties. Op een gegeven moment werden deze systemen zo complex dat moeilijk te herleiden is waar bepaalde keuzes van een organisme vandaan komen, maar een aantal simpele basis instincten zijn blijven bestaan (bijv. vecht / vlucht gedrag). Ander gedrag is minder goed te voorspellen. Dit betekent niet dat deze organismen een vrije wil hebben, dit betekent enkel dat het proces zo verstrengeld is met oorzaken en gevolgen, dat wij niet kunnen achterhalen wat tot wat leidt.
Mensen zijn niet anders dan complexe organismen. Wij hebben een hele hersenstructuur om ons op situaties te laten reageren; we zullen niet goed kunnen herleiden waar een actie vandaan komt, maar dat betekent niet dat deze geen verklaarbare oorzaak heeft. Onze ‘wil’ is een door duizenden minuscule oorzaken aangedreven motor die ons lichaam coördineert bepaalde handelingen te verrichten of dingen te denken / te zeggen. De ‘vrij wil’ is dan naar mijn idee ook een illusie. Fenomenen als ‘bewustzijn’ en ‘interne gedachten’ zijn dan ook een bijkomend proces om de coördinatie van het lichaam te ondersteunen.
Verantwoordelijkheid..
Oke, geen vrije wil dus. In principe is hierbij alles een ‘externe factor’, omdat het brein voortkomt uit de genen en je genen ook al vaststaan bij je geboorte. Dat betekent dat het motief van een dader compleet bestaat uit zaken waar hij geen invloed op heeft. Wat op zijn beurt weer vaststelt dat iemand verantwoordelijk houden voor zijn daden niet rechtvaardig is. De persoon in kwestie kan ten slotte niets doen aan zijn acties. Een derde had in zijn schoenen exact hetzelfde gedaan, als je ‘zijn schoenen’ beschouwt als zijn gehele situatie, inclusief genen en dus hersenen.
Verantwoordelijkheid als concept blijft bestaan, maar is dan in definitie niet meer dan het woord ‘oorzaak’; op dezelfde manier als dat de winter oorzaak is voor sneeuw. Een dader kan verantwoordelijk blijven voor een moord; maar ethisch gezien is schuld is een concept wat misschien wel van tafel geveegd kan worden.
Dat we gevaarlijke mensen opsluiten blijft logisch, gevaar moet geisoleerd worden en buiten de maatschappij blijven. Maar hoe we naar criminelen kijken zou ethisch gezien moeten veranderen. Zij zijn niet verantwoordelijk voor hun daden in ethische zin, zij zijn hun daden omdat zij niet anders kunnen.
Stof tot nadenken voor de toekomst van ons rechtensysteem en tevens onze gevoelens van schuld en zingeving. In hoeverre hoef jij je nog schuldig te voelen als je weer eens een grote fout maakt in je leven?